یکی از نخبگان پژوهشی حوزه علمیه خراسان عنوان کرد: مراد از استاد پژوهش‌محور صرفاً استاد مقاله‌نویس نیست. بلکه منظور استادی است که دانش‌پژوه خود را به سمت تفکر خلاق، تفکر نقاد و کشف حقایق سوق دهد.
روابط عمومی حوزه علمیه خراسان به مناسبت هفته پژوهش گفت‌وگوی کوتاهی با حجت‌الاسلام علی حسینی سی سخت، یکی از نخبگان آموزشی و پژوهشی این حوزه تدارک دیده است.
لطفاً به عنوان سوال اول در مورد اهمیت آموزش پژوهش‌محور توضیحاتی ارائه فرمائید. اگر در این زمینه شاهدی از روایات معصومین (علیهم‌السلام) نیز در ذهن دارید، بیان کنید.
به نام خدا. هفته پژوهش را خدمت همه پژوهشگران تبریک عرض می‌کنم. نظام تعلیم و تربیت مطلوب، دارای ارکان متعددی است که یکی از آن‌ها، آموزش پژوهش‌محور می‌باشد و اهل‌بیت (علیهم‌السلام) در روایات متعددی ما را به این مهم دعوت می‌کنند. در یکی از این روایات، امیرالمومنین علی(علیه‌السلام) جست‌وجوی علم را عامل حفظ علم می‌دانند. یعنی آن‌چه که باعث تثبیت و حفظ علم و ادراک می‌شود، بحث جست‌وجوی مطلب است. مستحضرید که یکی از مقدمات اساسی در حوزه پژوهش، مسئله جست‌وجوی در مطالب است و یک فراگیر و دانش‌پژوه برای اینکه بخواهد اطلاعات متعددی را دریافت کند، باید در قدم اول منابع را ببیند و به تفکر و تحلیل منابع بپردازد تا بتواند به ایده و نظریه خاص خودش برسد.
در روایت دیگر از معصوم (علیه‌السلام) آمده است: «کونوا نقاد الکلام» که معنای آن واضح است. توضیح اینکه مهارت تفکر نقاد، یکی از مهمترین مهارت‌ها در حوزه پژوهش است که در آن باید نقاط ضعف و قوت مطالب را به دست بیاوریم و در اثر آن بتوانیم به یک نظریه یا دیدگاه صحیح برسیم. در این رابطه روایت دیگری از امیرالمومنین علی (علیه‌السلام) نقل شده که می‌فرمایند: «اضربوا بعض الرأی ببعض یتولّد منه الصواب»؛ یعنی دیدگاه‌ها را با هم مقایسه کنید و بر این اساس، روش مقایسه‌ای و تطبیقی یکی از روش‌های پژوهشی ماست. در واقع در اثر مقایسه کردن دیدگاه‌ها و نظریات مختلف می‌توانیم به یک دیدگاه صحیح و نگاه درست برسیم.
در روایت دیگری امیرالمومنین علی (علیه السلام) علم را به دو قسم مطبوع و مسموع تقسیم کرده، می‌فرمایند: «الْعِلْمُ عِلْمَانِ: مَطْبُوعٌ وَمَسْمُوعٌ، وَلاَ یَنْفَعُ الْمَسْمُوعُ إِذَا لَمْ یَکُنِ الْمَطْبُوعُ». علم مسموع همان علم حافظه‌ای است و این فایده‌ای ندارد، مادامی که در جان و دل انسان بنشیند.
قطعاً یکی از راه‌های تثبیت علم و اینکه ما به علم مطبوع برسیم، مسئله پژوهش است و این نشان می‌دهد که مسئله آموزش پژوهش‌محور اهمیت بسیاری دارد و این اهمیت در کلام معصومین (علیهم السلام) مشهود است.
چه بایدها و نبایدها یا به تعبیر دیگر چه الزامات و مقدماتی برای تحقق این مهم وجود دارد؟
یکی از مهمترین آسیب‌ها در مراکز علمی که دامن حوزه‌های علمیه را هم گرفته است، تأکید بیشتر بر آموزش حافظه‌محور و صرفاً انتقال داده‌های علمی و اطلاعاتی از استاد به شاگرد است. نتیجه این کار، انتزاعی شدن آموزش است؛ در واقع بدون اینکه به کاربردها و کارکردهای آموزش علوم اشاره شود، صرفاً داده‌ها منتقل می‌شود. شاهد این حرف من، از یک طرف نوع ارزیابی‌هایی است که صورت می‌گیرد و از طرف دیگر، رواج ترجمه‌ها و چکیده‌های بی محتوایی که برای بنیه علمی طلبه و دانش‌پژوه مضر است. البته قدم‌هایی برداشته شده و کارهایی در حال انجام است، اما تا رسیدن به نقطه مطلوب، فاصله زیادی داریم.
آموزش پژوهش‌محور دقیقاً به چه معناست؟
اینکه عرض می‌کنم آموزش باید نتیجه‌گرا و کارکردمحور باشد، بنا بر روایتی از امام باقر (علیه‌السلام) است که می‌فرمایند: «الْعِلْمُ یَهْتِفُ بِالْعَمَلِ فَإِنْ أَجَابَهُ وَ إِلَّا ارْتَحَلَ عَنْهُ»؛ حضرت می‌فرمایند که باید علم را با عمل همراه کرد. اگر کسی علمی را بیاموزد و به آن عمل کند، طبیعتاً به نقطه مطلوب رسیده است و در غیر این صورت علمش را هم از دست می‌دهد. یکی از راه‌های رسیدن به علم این است که اساتید و معلمان، نتایج و ثمرات آن علم را به فراگیر و دانش‌پژوه خود انتقال دهد.
ما در نظام آموزشی عناصر متعددی داریم که از آن جمله اساتید هستند. اگر می‌خواهیم به آموزش پژوهش‌محور برسیم، باید تغییر در روش و در محتوا را صورت دهیم و اساتید ما هم باید پژوهش‌محور باشند.
مراد شما از استاد پژوهش‌محور چه‌طور استادی است؟
مراد از استاد پژوهش‌محور صرفاً استاد مقاله‌نویس نیست. بلکه منظور استادی است که دانش‌پژوه خود را به سمت تفکر خلاق، تفکر نقاد و کشف حقایق سوق دهد. البته این کار باید متناسب با سطح علمی فراگیران انجام شود. بر این اساس، اساتید باید به شیوه‌های پژوهشی آشنا باشند و ساختار آموزش حوزه باید چنین فضایی را ایجاد کند تا اساتید در این مسیر قرار بگیرند. البته نباید خارج از انصاف سخن گفت. کارهای بسیار خوبی در حوزه علمیه خراسان درحال انجام است، اما هنوز به نقطه مطلوب نرسیده‌ایم.
چه‌طور می‌توان اساتید را در این جهت ترغیب کرد؟
یکی از اشکالات در حوزه علمیه این است که پژوهش سهمی در رتبه‌بندی اساتید ندارد و هیچ معیاری برای این امر پیش‌بینی نشده است. بر این اساس، باید پژوهش‌محور بودن استاد، به عنوان یکی از ملاک‌های ارزیابی مورد توجه قرار گیرد. این یک تیر و دو نشان است و بالندگی اساتید و دانش‌پژوهان را در پی دارد و مانع از رکود و ایستایی علمی خواهد شد. همچنین کادر اجرایی و تصمیم‌سازان نظام آموزشی و پژوهشی ما نیز نباید بیگانه از پژوهش باشند.
روش‌های کیفی و خلاقانه باید جایگزین روش‌های کمی محض شود. چراکه روش‌های کمی محض، سستی و خمودگی علمی را به دنبال دارد. برای مثال ما بیاییم و از روش تدریس مسئله‌محور، پاسخ‌محور و سوال‌محور استفاده کنیم. این چنین تنوعی در تدریس، موجبات بالندگی و تکامل علمی را فراهم می‌آورد. روش‌های کارگاهی، خلاق، مشارکتی، بارش فکری و نظریه‌پردازی، از این دست روش‌ها هستند که ما باید آن‌ها را در حوزه‌های علمیه نهادینه کنیم.
همان‌طور که عرض کردم، ارزشیابی‌ها باید از روش صرفاً سنجش معلومات و حافظه خارج شود. البته این بدان معنا نیست که معلومات جایگاهی در سنجش‌ها نداشته باشد، بلکه منظور این است که عمده سنجش ما باید بر اساس پژوهش، قدرت تحلیل و مهارتهای عملی و کاربردی دانش‌پژوه باشد. اگر طلبه ما ادبیات عرب می‌خواند باید به صورت عملیاتی برخی از آیات و روایات را بر اساس یافته‌های علمی خود مورد تحلیل و ارزیابی قرار دهد و بر اساس آن چه که فرا گرفته است، یک نظریه را در سطح خود استخراج کند.
همان‌طور که احتمالاً می‌دانید، کارهایی در زمینه ملاحظه پژوهش در ارزیابی‌ها شده است؛ برای مثال مدرسه علمیه عالی نواب ارزیابی هفتگی دارد و طلبه موظف است یک یا دو سوال کاربردی که توسط گروه‌های علمی یا هیئت‌های اندیشه‌ورز تدوین شده است را پاسخ گوید. این مهم، روحیه پرسشگری، تفکر و فهم خلاق را تقویت می‌کند و فراگیران را به سمت اقدام و عمل و آموزش نیازمحور می‌کشاند.
با تشکر از فرصتی که در اختیار ما قرار دادید.
