حدیث عنوان بصری؛ نوری از معرفت امام صادق علیه‌السلام
بسم الله الرحمن الرحیم
اللهم صلّ علی محمد و آل محمد
حدیث عنوان بصری از جمله روایات پرمعنا و تأمل‌برانگیز در میراث شیعی است. درباره‌ی سند و محتوا‌ی آن سخن بسیار گفته‌اند، اما بی‌تردید مضامین بلند عرفانی و اخلاقی این حدیث، آن را در ردیف سخنان ناب اهل معرفت قرار داده است.
بررسی سند و دیدگاه علما
در طول تاریخ، بزرگان بسیاری درباره‌ی حدیث عنوان بصری اظهار نظر کرده‌اند.
برخی از علما چون شهید اول، حسن تبریزی و دیگران به نقل و شرح این حدیث پرداخته‌اند.
در نسخه‌های خطی، این روایت گاه به خطّ شیخ احمد نقل شده و در میان آثار عرفای شیعه به‌صورت پراکنده حضور دارد. هرچند از نظر سندی برخی تردیدها مطرح است، اما از نظر مضمون و محتوا، هماهنگی کامل با معارف اهل بیت علیهم‌السلام دارد.
داستان ملاقات عنوان بصری با امام صادق علیه‌السلام
«عنوان بصری» پیرمردی از اهل مدینه بود که گاه در حلقه‌ی درس مالک بن انس شرکت می‌کرد.
او شنیده بود امام صادق علیه‌السلام سرچشمه‌ی علم و معرفت حقیقی است، پس به دیدار حضرت شتافت و گفت:
«ای فرزند رسول خدا، مرا شاگرد خود قرار دهید تا از شما علم بیاموزم.»
امام صادق علیه‌السلام در پاسخ فرمودند:
«من مردی هستم که مردم مرا برای حاجات گوناگون می‌جویند؛ برخی از من علم می‌خواهند و برخی دنیا. اما تو، اگر طالب علم حقیقی هستی، از خدا بخواه که قلبت را با نور هدایت روشن سازد.»
بیداری شبانه و مشاهده‌ی مناجات امام
عنوان بصری در ادامه می‌گوید:
«مدتی صبر کردم، ولی اشتیاق دیدار امام در دلم بیشتر شد.
شبی از تشنگی بیدار شدم تا آب بنوشم. ناگهان صدای مناجات امام صادق علیه‌السلام را شنیدم. حضرت در دل شب با خضوع و گریه می‌گفت:
“اللهم أنت ربي لا إله إلا أنت…”
با خود گفتم: این است بندگی راستین! تشنگی من را بیدار کرد، اما امام را عشق خدا بیدار نگاه داشته است.»
حقیقت علم از نگاه امام صادق علیه‌السلام
صبح روز بعد، عنوان بصری دوباره به حضور امام شرفیاب شد.
حضرت فرمودند:
«عنوان! علم، نوری است که خداوند در دل هر کس که بخواهد قرار می‌دهد.
علم، با یادگیری الفاظ و اصطلاحات به دست نمی‌آید؛
بلکه علمی است که انسان را به هدایت نزدیک می‌کند.»
سه وصیت امام صادق علیه‌السلام به عنوان بصری
امام در ادامه سه دستور مهم برای سیر و سلوک معنوی بیان فرمودند:
۱. رعایت حق عبودیت
خود را مالک هیچ چیز ندان و در هر حال بنده‌ی خدا باش؛ زیرا بنده‌ی حقیقی در هر چه دارد، اراده‌ی الهی را حاکم می‌بیند.
۲. انجام تکلیف الهی
در هر شرایطی به وظیفه‌ی الهی خود عمل کن، حتی اگر در ظاهر به زیان تو باشد.
۳. پرهیز از دلبستگی به دنیا
دلِ وابسته به دنیا، جایگاه نور معرفت نیست. تا زمانی که محبت دنیا در دل انسان است، حقیقت علم در آن نمی‌تابد.
حقیقت عرفان در نگاه امام صادق علیه‌السلام
امام صادق علیه‌السلام در پایان فرمودند:
«کسی که به دنبال عرفان باشد فقط برای خود عرفان، به شرک نزدیک می‌شود.
عرفان حقیقی، شناخت خدا از راه بندگی و اطاعت است.»
عرفان در مکتب اهل بیت، نه برای ادعا و مقام، بلکه برای رسیدن به عبودیت و بندگی خداوند است.
نتیجه و پیام حدیث عنوان بصری
عنوان بصری در پایان می‌گوید:
«با این کلمات، دری از معرفت در قلبم گشوده شد که هرگز پیش از آن تجربه نکرده بودم. دانستم که علم حقیقی، هدایت است، نه صرف دانستن.»
